"Batı yakası 81. sokaktaki American Gardens binasının 11. katında yaşıyorum. Adım Patrick Bateman. 27 yaşındayım. Kendime bakmam gerektiğine inanıyorum. Dengeli besleniyorum ve düzenli olarak egzersiz yapıyorum. Sabahları eğer yüzüm şişmiş ise gözlerime buz torbası koyuyorum. Şimdi egzersizlerime başlama zamanı... Buz torbamı çıkarınca gözenek temizleyici losyon sürüyorum. Duşta suyla kullanılan bir temizleme jeli ardından bal bademli vücut losyonu sürüyorum. Yüzümü de ölü derileri temizlemeye yarayan bir jel ile ovuyorum. Daha sonra yüzüme naneli bir maske uyguluyorum. Diğer uygulamalarımı yaparken maske için 10 dakika bekliyorum. Her zaman az alkollü ya da alkolsüz losyon kullanırım. Çünkü alkol, cildinizin kurumasını ve yaşlı görünmenize neden olur. Sonra, nemlendirici, yaşlanmayı geciktiren gözaltı kremi ve son olarak koruyucu yüz kremimi sürüyorum. Bir Patrick Bateman düşüncesi var. Bir tür soyutlama, ancak ben gerçekte yokum. Sadece hayali bir varlıktan ibaretim. Soğuk bakışlarımı gizlemeyi başarsam da, sizinle tokalaşırken elinize sıkan eti hissetseniz de ve hatta yaşam tarzlarımızın birbirine benzer olduğunu zannetseniz de aslında orada değilimdir.... Bütün insan özelliklerine sahibim. Et, kan, ten, saç. Ancak belirlenmiş tek bir duyguya sahip değilim. Hırs ve iğrenme dışında. İçimde korkunç bir şeyler oluyor ama nedenini bilmiyorum."
"“Will all great Neptune’s oceans wash this blood clean from my hand?
No, this my hand will rather the multitudinous seas incarnadine, making the green one red...
The Thane of Fife had a wife.
Where is she now?
What, will these hands ne’er be clean?
I still have the smell of blood on my hand.
All the perfumes of Arabia couldn’t make my little hand smell better. Oh, oh, oh!”
(Acaba bütün okyanusların suyu elimi bu kandan temizler mi?
Hayır; belki de şu elim sonsuz denizleri kana çevirir, yeşil renklerini baştan başa kızıla boyar
Fife Beyi‘nin bir karısı vardı;
şimdi nerede?
Ne, bu eller hiç temizlenmeyecek mi?
İşte hâlâ kan kokuyorlar.
Arabistan’ın bütün parfümleri şu minicik elin kokusunu temizleyemez. Ah! Ah! Ah!)
Eğer 2000 yılı yapımı American Psycho'yu izlediyseniz ya da Shakespeare tarafından 1603-1607 yıllarında yazıldığı düşünülen Macbeth'i okuduysanız yukarıda hangi karakterlerden bahsettiğimi farketmişsinizdir. Bir tarafta Wall Street'de çalışan zengin, yakışıklı, dış görünümüne oldukça önem veren Patrick Bateman karakteri diğer tarafta ise pek çok şeyden kendini kurtarabilecek zekaya sahip, zalim, güce oldukça fazla tutkusu bulunan Lady Macbeth karakteri. Peki ya ortak özellikleri... Birinin içindeki öldürme dürtüsüne engel olamamasından dolayı, her sabah gereğinden fazla kendine bakma ve kendini temizleme isteği; diğerinde ise, Kral Duncon'u öldürmesinden dolayı ellerindeki kan kokusunu çıkarmak için ellerini defalarca yıkama isteği. Bu karakterler için fiziksel temizlik ahlaki temizliğin yerini almıştır. Bir anlamda ruhsal kirlilik fiziksel temizliği tetiklemiştir.
Toronto Üniversitesi'nden Chen Bo Zhong ve Northwestern Üniversitesi'nden Katie Liljenguist tetikleme konusu ile ilgili bazı çalışmalar yapmıştır.
İlk deneyde; katılımcılara geçmişte yaşadıkları etik ve etik olmayan davranışları hatırlamalarını istemişler ve sonrasında "W-H", "S-P" ve "SH-ER" kelimelerini tamamlatmışlardır. Etik olmayan olayları düşünen katılımcılar "WASH-SOAP-SHOWER" (yıkamak, sabun, duş almak) olarak tamamlarken olağan durumları düşünen katılımcılar ise "WISH-STEP-SHAKER" (dilek, adım ve karıştırıcı) şeklinde tamamlamışlardır.
İkinci deneyde; Katılımcıların yarısından. arkadaşına yardım eden bir hikaye yazmalarını isterken; diğer yarısından ise, arkadaşlarını sabote eden bir hikaye yazmaları istenmiştir. Daha sonra ise 1'den 7'e (istemiyorum-istiyorum) içerisinde diş macunu, deterjan, temizlik solüsyonları, çikolata, meyve suyu, pil v.b gibi ürünlerin bulunduğu sistemi puanlamaları istenmiştir. Arkadaşını sabote etmeye dayalı hikayeler yazan katılımcıların temizlik ürünlerine daha yüksek puanlar verdiği gözlenmiştir.
Yapılan en son deneyde araştırmacılar, "fiziksel temizliğin etkisi, insanı rahat bırakmayan psikolojik etkiyi azaltmaya yeterli midir?" sorusunun cevabını merak etmişlerdir. Katılımcılara geçmişte deneyimledikleri etik olmayan bir durumu tanımlamaları istenmiş ardından içinde bulundukları duygusal durumları tanımlayacak sorular yöneltilmiştir. Sonraki aşamada deneyin bittiğini düşünen katılımcılara herhangi bir ücret almaksızın yeni bir deneye gönüllü katılıp katılmayacaklarını sormuşlardır. Bu deney esnasında ıslak mendil kullanan katılımcıların büyük bir çoğunluğu -temizlendiklerini düşündüklerinden dolayı daha az suçluluk duygusu barındırdıklarından- gönüllü olmak istemediklerini belirtmişlerdir. Bu deneylerin sonunda ise Zhong ve Liljenguist şunu söylemiştir. "Deneyler serisi sonucu görülmektedir ki fiziksel ve ahlaki temizlik arasında psikolojik bir etki bulunmaktadır. Ahlaki açıdan uygunsuzluk durumu fiziksel temizlik ihtiyacı yaratmaktadır. Ancak, temiz bir ortamın etik dışı davranışı azaltıp azaltmayacağı bilinmemektedir."
Daniel Kahneman'a göre; 2. sistem, (yavaş düşünme) algısı kendi kendisine anlattıklarından oluşurken; 1. sistem (hızlı düşünme) tetikleme olgularıyla oluşur. İnsanların 1. sisteme bilinçli bir erişimi yoktur. Yani beyinde gerçekleşen tetiklenme ya da çağrışım kavramları için insanların özelikle bir şey yapmasına gerek yoktur. Bu durum genellikle çaba gerektirmeden çok hızlı bir şekilde gerçekleşebilir. Beyindeki her öge birbiriyle bağlantılıdır ve birbirlerini destekleyip kuvvetlendirecek güçtedir. Çoğu zaman duyulan bir sözün, buruna gelen bir kokunun ya da ufak bir görsel benzerliğin oluşması insanları anılarına götürmesi yeter. Bu anılar ise duyguların çağrılmasına sebep olur bu da genellikle bedensel hareketlerimize yansır. Bütün bunların olması ise insanların saatlerini almaz, her şey saniyeler içinde gerçekleşmiştir. Beyin ögelerinin birbiri ile kurduğu bu bağdan dolayı beyin bir tetikleme ögesi ile karşılaştığında 2. sisteme bu konuyu götürmeden hızlı düşünme sisteminde bu durumu halleder. Yakın zamanda sürekli YEMEK sözcüğü tarafından tetiklenmişseniz net olmayacak şekilde ORBA yazısını gördüğünüzde bile bunu ÇORBA olarak tamamlama eğiliminiz olacaktır. Eğer yemek yerine ÇARŞI ya da ALIŞVERİŞ ögesi tarafından tetiklendiyseniz bu sefer bunu TORBA olarak tamamlama eğiliminiz ağırlıklı basacaktır. John Barg ve çalışma arkadaşları New York Üniversitesi öğrencilerini unutkanlık, yavaşlık, kırışıklık gibi içerisinde hiç "yaşlılık" kavramı geçmeden yaşlılığı anımsatacak kelimeler ile tetiklemişlerdir. Bunun sonunda ise öğrencilerin hareketlerinde önemli bir biçimde yavaşlama olduğunu ve bir koridorun öbür ucuna bu tetiklenmeye maruz kalmayan öğrencilere oranla daha yavaş gittiklerini gözlemişlerdir. Barg yaşlılık terimi kullanmadığı halde öğrencilerin beyinlerindeki 1. kısım, verilen ögeleri yaşlılıkla eşleştirmiş ve öğrencileri yaşlılık düşüncesi ile tetiklemiştir.
Sabah piyasalar açılmadan önce sürekli kırmızı renge maruz kalırsanız ya da piyasalar açılana kadar geçen sürede okuduğunuz her haberde düşüş kelimesi geçmese bile size düşüşü hatırlatacak kelimelere, söylemlere maruz kalsanız; üstelik bunlar olurken hava da yağışlı ve biraz kasvetliyse büyük ihtimalle piyasanın düşeceğine dair kendinizce kuvvetli bir inancınız olacaktır. Bir çok yatırımcı gün içerisinde bir çok haber kaynağını takip edip bazı sitelerde diğer yatırımcıların yazdıkları yorumları okumaktadır. Bu yatırımcılar tarafından bilgi almak gibi gözüküyor olsa bile, bilinçsizce kuvvetli bir tetiklenmeye maruz kalmaktır. Eğer yatırımcının planladığı satma/alma davranışına aradığı nedenlere ilişkin yaptığı araştırmalar-okumalar iyi olabilir. Fakat hisse senedi işlemi yapmadan önce yaptığı planda satmak/almak gibi bir fikri olmamasına rağmen, hisse senedini satma/alma kanalına girmeye başlıyorsa dikkat, farkında olmadan kuvvetli bir şekilde farklı ögelerden tetiklenmişsinizdir. Tetiklenme ile başlayarak karara giden süreç özellikle parasal bir konuyu içeriyorsa çok daha fazla dikkat etmek gerekir. Çünkü yapılan bir çok deney sonucunda görülmüştür ki parasal ögeler, bireylerde özgüven artışını ve bencillik kavramlarını tetiklemektedir. Bu yüzden yatırım kararlarının bir çoğunda yatırımcılar hızlı karar verme eğilimindedirler çünkü genel olarak parayı hatırlatan şeyler insanlarda rahatsız bir etkiye sebep olmaktadır.
Bunları okurken, basit; hatta oldukça sıradan gözüken bu konuların sizleri bu kadar bilinçsizce etkilediğine inanmak zor gelebilir. Sadece yatırım kararlarınız da değil hayata dair verilen bir çok kararda Lady Macbeth Etkisi (İlk bahsedilen konunun adı) ile Florida Etkisi (öğrencilerin yavaşlamasını anlatan konunun adı) altında olduğunuzu hatırlamaya çalışın. Havanın güneşli ve sıcak olması piyasaların yükseleceği anlamına gelmiyorsa yağışlı ve kasvetli oluşu da piyasaların düşeceği anlamına gelmez. Hiç bir haber akışına bakmadan bu şekilde tetiklenmeye maruz kalıyorsanız güneşin zaman zaman bunaltıcı sıcaklığını yağmurun ise huzur veren toprak kokusuna odaklanın. Ayrıca eylem nasıl fikirden etkilenebiliyorsa fikirlerinde eylemlerden etkilenebileceğini unutmayın bu yüzden kötü bir gün geçiriyorsanız zor bile olsa gülümsemeye çalışın, gülümsemenin olumlu ögeleri tetikleme gibi bir etkisi vardır....
Daniel Kahneman'ın dediği gibi "Birinci sistem bir öykü kurdu, 2. sistemde buna inandı. Hepimizin başına gelir bu"
Cemre
Not: John Bargh ve arkadaşlarının çalışmasına “Automaticity of Social Behaviour: Direct Effects of Trait Construct and Stereotype Activation on Action” isimli makaleden,
Zhong, C., & Liljenquist, K. çalışmasına Washing Away Your Sins.Science (New York, N.Y.),313(September), 1451–1452. https://doi.org/10.1126/science.1130726 sitesinden ulaşabilirsiniz.
#behavioralfinace #behavioraleconomy #economy #money #stockmarket #trade #finance #davranissalfinans #davranışsalfinans #davranissalekonomi #davranışsalekonomi #altın #döviz #dolar #euro #ekonomi #finans #borsa #yatırımcı #bist100 #piyasalar #yatırımcıpsikolojisi #bisr #ekonomiyazıları #viop #neurofinance #para #cemreyoldas #ladymacbeth #floridaetkisi #portföyünüzü #hava #durumu #yönetsin #ister #misiniz