" Sevgili Dan,
Neden boşanma oranları bu kadar yüksek?
-Jacob
-Beş, on, yirmi, hatta elli yıl sonra kararlarımıza dönüp bakmak bir yana, verdiğimiz herhangi bir karardan ilk yılın sonunda hala memnun olacağımızı düşünmek bile çok zor. Açıkçası beni hayrete düşüren şey boşanma oranının düşüklüğü.
-Dan Ariely "
Günlük yaşamda insanlar bakışlarını kendilerinden dışarıdaki yaşantılara yönelttiğinde, yeni iş teklifleri olmasına rağmen mutsuz fakat işinden ayrılmayan, kötü giden ilişkilerini bitirme kararı almayan insanlar görebilir. Hatta, evlerinde boş bir alan olmamasından yakınmasına rağmen uzun yıllar boyunca kullanmadığı eşyaları elinden çıkarmayan insanlarla karşılaşabilir. Daha doğrusu, bu durumda olan kişinin sadece kendisi olmadığını fark eder. Yaşantılarda belli bir mutsuzluk ve mutsuzluğu sürdürme hali söz konusudur. Yukarıdaki soru Duke üniversitesinde Psikoloji Profesörü ve Davranışsal Ekonomist olarak görev yapan Dan Ariely'e sorulduğunda, insanların bu mutsuzluk karşısında hiç bir şey yapmama eylemini baz alarak bir cevap vermiştir.
1988 yılında "statüko ya da mevcut durum eğilimi" William Samuelson ve Rickhard Zeckhauser tarafından gündeme getirilmiştir. Statüko, öteden beri sürüp gelen ya da var olan şu anki durumdur. Statükocu ise bunun değişmesini istemeyen kişidir. Statüko Eğilimi ise mevcut duruma alternatif olabilecek çok daha mantıklı seçenek olmasına rağmen tercihlerin gözardı edilmesi durumudur. Aslında bir anlamda insanların eylemsizlik kararıdır. Bir hikaye düşünün, Paul'de A şirketinin hisse senetleri bulunmaktadır. Yıl içerisinde bunları satarak B şirketinin hisse senetlerini almayı düşünüyor fakat yapmıyor. Eğer Paul düşündüğünü yapmış olsaydı bugün 1200 dolar daha fazla parası olmuş olacaktı. İkinci hikayeye göre Georg'da B şirketinin hisse senetleri var. Yıl içerisinde bunları satarak A şirketinin hisse senetlerini alıyor. Eğer bu hisse senedi değişim işlemini yapmamış olsaydı bugün fazladan 1200 doları olacağı kesin. Her iki örnekte de Paul ve Georg kazanması gereken fazladan 1200 doları kazanamamıştır. Peki hangisi daha fazla pişmanlık duyuyordur? Bu soru bir anket olarak sunulduğunda ankete cevap verenlerin %8'i Paul, %92'si Georg diyordu. Nesnel bir bakışla iki aynı duruma baksak bile Paul bir çok insanın yapacağını yapıp pasif kalmıştır. Georg ise aktif bir davranış sergileyerek çoğunluktan farklı bir yol izlemiştir.
İnsanlar yanlış karar vermiş olma hissi olan pişmanlık duygusunu yaşamak istemezler bu yüzden alışılagelmiş davranmaya ve kitle içerisinde aykırılık yapmamaya yönelirler. Evde kullanmadığınız halde atamadığınız eşyalar da bu yüzden vardır. Onu attıktan sonra, günün birinde -olur da- o eşyaya ihtiyaç duyma durumunuzun oluşması ve bu durumda onu attığınız için duyacağınız hoşnutsuzluk insanları kokutan şeydir. İşte bu yüzden, bir hatırası olmayan bir çok eşyaya evlerinizde tutarsınız. Çünkü karar vermek kolay bir süreç değildir. İçerisinde bir çok farklı dinamikler bulundurur ve tüm bu dinamikleri düşünmek zorlayıcıdır. Fransız filozof Jean Buridan, Aristo'nun davranış teorisi hakkında günümüzde "Burian'nın eşeği" diye bilinen bir hikaye anlatmıştır. Buna göre; bir gün ot arayan aç bir eşek bir ahıra yaklaşır ve ahırın karşılıklı iki tarafında aynı miktarda iki ot yığını görür. Eşek ahırın orta yerinde, iki ot yığını arasında durur ve hangisini seçeceğini bilemez. Saatler geçer, ama hala karar veremez. Bir karara varamayan eşek açlıktan ölür. Bu hikaye oldukça farazi olsa da seçenek kapıların bir çoğunu kapatarak iki açık kapı bırakmış olsanız bile seçim yapmak kolay olmayacaktır. Bu seçimin getireceği sorumluluktan kaçmak için de insanlar nedensiz yere mevcut olan durumu korumaya çalışır ve kendisini hiç bir şey yapmadığında hatada yapmayacağı algısı içerisine sürükler.
Yatırımcıların çoğu bir hisse senedine net bir planı olmadan yatırım yapar. Hisse senetleri çok hızlı yükselmeye veya düşmeye başladığında "ne yapmam lazım" sorusu ile karşı karşıya kalırlar ve çoğunlukla "ölü taklidi" yapmaya karar verirler. Özellikle hisse senetlerinde düşüşler yaşadığında, haber akışlarının olumsuzluğunu fark etmelerine rağmen statüko yanılgısının içerisinde olurlar. Duymuş oldukları endişeyle bir eyleme geçmek yerine yatırımcılar, işlem yapmaktan tamamen vazgeçerler. Yükselen hisse senetlerinde ise yatırımcılar, yükselişin sonsuz olabileceğini düşünürler. Böylesi bir inanış, hisse senetlerini sattıklarında daha fazla kâr elde etme fırsatını da kaçırdıklarını düşünmelerine neden olur. Bu durumda yatırımcı, eylemsizliğin iyi bir karar olduğunu düşünüp kazanmış olma ihtimali olan kârı kaybedebilirler. Bir önceki yazıda piyasada sürekli işlem yapmanın zararlarından bahsederken bu yazı da eylemsizliğin ortaya çıkardığı zararlardan bahsediyoruz. Çünkü her iki davranış biçimi iki uç noktayı temsil etmektedir ve çoğunlukla plansızlıktan ortaya çıkmaktadır. Sürekli hisse senedi değiştirmek ne kadar tehlikeliyse, ölü taklidi yapıp eylemsizlik kararı almak da o kadar tehlikelidir.
"American Express, Sunstein'a bir mektup göndererek istediği beş dergiye ücretsiz üç ay boyunca abone olabileceğini bildirmiştir. Dergi okumaya pek vakti olmamasına rağmen Sunstein yine de bu avantajdan yararlanmak istemiştir. Fakat asıl gözden kaçırdığı nokta aboneliği iptal ettirmediği taktirde, ücretsiz abonelik sonunda abonelik olarak devam edecek ve o da dergilere normal ücretini ödeyecekti. İptal ettirmeyi düşünmesine rağmen şirketi aramak ve bu uygulamayı kaybetme fikri çok hoşuna gitmemiş olacak ki ölü taklidi yapmaya karar vermiş ve on yıl boyunca hemen hiç okuyamadığı aboneliğini devam ettirmiştir." Statüko eğilimin çok kolay bir şekilde istismar edilebileceğini unutmayın. Kaçımız Sunstein olarak hayatımıza devam etmekteyiz ve edeceğiz...
"Gerçekten ne istediğimizi bilme konusunda zayıfız ve piyasalar bizim zayıflıklarımızı kullanarak kar elde etme, bu zayıflıkları nakde çevirme fırsatını kaçırmıyor" (George A. Akerlof - Robert J. Shiller)
Cemre
Not: American Express örneği Nudge kitabından alınmıştır.
#behavioralfinance #behavioraleconomy #economy #finance #money #stockmarket #davranıssalfinans #davranıssalekonomi #borsa #para #altin #dolar #doviz #hisse #hissesenedi #yatirimci #yatirimcipsikolojisi #bist #bist100 #ekonomiyazilari #nöroekonomi #neuroeconomy #neurofinance #viop #trade #cemreyoldas #statüko #statükoyanilgisi #borsada #irade #kaybi