Yaklaşık 50 yıl önce İngiliz filozof Philippa Foot tarafından kısa ve gayet basit bir problem ortaya atılmıştır.
"Kontrolden çıkan bir troleybüsün sürücüsü rayın önünde beş kişi olduğunu görür (nedeni belli olmayan bir sebepten dolayı insanlar raydan ayrılamıyordur). Sürücünün iki seçeneği vardır; ya bulunduğu rayda kalmayı sürdürecek fakat bu durumun sonunda beş kişinin ölümüne neden olacaktır ya da troleybüsü yalnızca tek kişinin bulunduğu raya sürecek ve sadece bir kişinin ölümüne neden olacaktır." Troleybüs sürücüsü ne yapmalıdır?
Yukarıda bahsedilen örnek olayda yapılması gereken tercihin ne olması gerektiği halen tartışılırken, Amerikalı filozof Judith Jarvis Thomson tarafından bu soru 1985 yılında iki aşamalı olarak biraz daha genişletilir. İlk aşama;
"Bu kez siz ray değiştirme şalterinin yanında bulunuyorsunuz ve troleybüsün kontrolünden çıktığını görüyorsunuz. Hiçbir şey yapmayabilir ve beş kişinin ölümüne neden olabilirsiniz ya da ray şalterinin kullanarak sadece bir kişinin ölümüne neden olabilirsiniz."
Bu sorunun diğer soruya göre farkı, sürücüye oranla sizin herhangi bir profesyonel sorumluluğunuz olmamasıdır. Peki neyi seçmelisiniz?
İkinci aşamada soru biraz daha farklı bir hal almaktadır.
"Troleybüs yolu üzerinde bir köprü bulunmaktadır ve siz de bu köprünün üstünde bulunmaktasınız. Troleybüs hızlı bir şekilde gelmektedir ve rayların üstünde duran beş kişinin ölümüne neden olacaktır. Bu eylemi durduracak tek şeyin troleybüs yoluna atacağınız ağır bir şey olduğunu farkettiniz ve yanınızda yeterince ağır olan çok şişman bir adamın durduğunu gördünüz. Eğer şişman adamı köprüden aşağıya, troleybüs yoluna atarsanız sadece bir kişinin ölümüne neden olacaksınız." Bu soruda yan yol ya da bir şalter yok, beş kişinin hayatı için yanınızda duran adamı aşağıya atmanız gerekmektedir. Peki ne yapacaksınız? Bir adamı aşağıya atmak ile şalteri kullanmak özünde aynı şey midir?
Çoğu insan şalteri indirme fikrini çok rahatlıkla kabul ederken köprüden adamı aşağıya atma fikrine sıcak bakmamaktadır ve bu soruların hala net cevapları da yoktur. O zamandan beri filozoflar, psikologlar ve beyin bilimcileri şalteri indirmek ve adamı aşağıya atmama konusunda neden insanların kendilerini haklı gördüğünü açıklamaya çalışmaktadır. Bazı konularda sorunlara aynı sonuca ulaştıracak çözüm önerileri geliştirilse de farklı süreçler insanların çözüm önerilerine farklı tepkiler vermesine neden olmaktadır. Türkiye piyasasının bir çok ekonomi dışı konudan -özellikle siyasetten- çok etkileniyor olması ve gelen her haber akışına çok fazla anlık tepkiler vermesi. içinde bulunduğumuz piyasa koşullarını da bir troleybüs problemi haline dönüştürmüştür. Herkes tarafından istenilen tek bir sonuç vardır: Türkiye ekonomisinin şu anda içinde bulunduğu durumdan çıkabilmesi ve ekonominin toparlanma rayına girebilmesidir. Ekonomistler aynı verileri inceliyor olsalar bile uzmanlaştıkları alanlara göre farklı çözümlere ve farklı sonuçlara ulaşabilmektedirler. Örneğin bazı ekonomistler döviz piyasalarında hızlı düşüşler beklerken bazı ekonomistler hızlı yükselişler bekleyebilmektedir. Bu yüzden yatırımcılar şu anda takip ettikleri sosyal platformlarda, haber kanallarında ya da gazetelerde birbiriyle çelişen ekonomi yorumlarına rastlayabilirler. Bu sürecin hem yatırımcıları hem de piyasada çalışan finans ve ekonomi uzmanlarını yoran ve yıpratan bir süreç olduğu ortadadır. Bu süreç esnasında gelen her haber akışına göre sürekli yatırım pozisyonu değiştirmek yerine uzun vadeli ve hedef fiyatlı bir plan çizmek ve o doğrultuda ilerlemek daha doğru sonuçlara ulaştırabilir. Hem unutmamak lazım ki, bazen bazı sorunların net doğru cevapları olmayabiliyor.
"İnsanlar sosyal etkiye karşı aşırı dayanıksızdır. Trendleri izler, başkalarını taklit eder ve bunları genellikle bilinçsizce gerçekleştirir." (Tali Sharot / Başkalarının Aklı)
Cemre
#davranissalfinas #neurofinance #behavioralfinance #behavioraleconomi #neuroeconomi #nörofinans #davranissalkonomi #BIST100 #piyasalar #borsa #ekonomi #yatirimci #borsa